Instrumenty finansowe i ich klasyfikacja

J2T Trade

Definicja instrumentu finansowego nie jest zbyt długa, jednak podział instrumentów już tak. Instrument finansowy to kontrakt, w wyniku którego u jednej ze stron transakcji na danym instrumencie finansowym powstają aktywa finansowe, a u drugiej zobowiązania finansowe lub instrumenty kapitałowe.

Ze względu na pierwotny termin zapadalności wyróżnia się instrumenty krótkoterminowe, których okres zapadalności wynosi do jednego roku, średnioterminowe o okresie zapadalności od 1 do 3 lat oraz instrumenty długoterminowe, których okres zapadalności przekracza trzy lata. Z reguły krótkoterminowe instrumenty finansowe nazywane są instrumentami rynku pieniężnego, a instrumenty o najdłuższym terminie zapadalności zaliczane są do instrumentów rynku kapitałowego. Podstawowy podział instrumentów finansowych to podział na papiery wartościowe oraz instrumenty niebędące papierami wartościowymi.

Papiery wartościowe

Papier wartościowy to zbywalny dokument lub zapis w systemie informatycznym (w przypadku papierów zdematerializowanych), który daje jego posiadaczowi (w przypadku papierów na okaziciela) lub osobie wskazanej w dokumencie (w przypadku papierów imiennych) konkretne prawa majątkowe.

Istnieje kilka definicji papieru wartościowego, my jednak oprzemy się na definicji funkcjonującej w polskim prawodawstwie, będącym niewielką modyfikacją systemu germańskiego, według której do grupy papierów wartościowych należą akcje, prawa poboru, prawa do akcji, warranty subskrypcyjne, kwity depozytowe, obligacje, listy zastawne, certyfikaty inwestycyjne oraz inne zbywalne papiery wartościowe i prawa majątkowe.

FP Markets

Akcje

Akcja to papier wartościowy, który łączy w sobie prawa o charakterze majątkowym oraz niemajątkowym, wynikające z uczestnictwa akcjonariusza w spółce akcyjnej lub komandytowo – akcyjnej. Poza prawami akcje niosą ze sobą także obowiązki akcjonariusza w spółce oraz część kapitału akcyjnego.

Akcje w przypadku spółek publicznych, czyli notowanych na giełdzie papierów wartościowych mają postać zdematerializowaną. Akcje spółek niepublicznych powinny być z kolei sporządzone w formie pisemnej i zawierać następujące dane: firmę, siedzibę i adres spółki, oznaczenie sądu rejestrowego i numer, pod którym spółka wpisana jest do rejestru – jest to tak zwany numer KRS, datę zarejestrowania spółki i wystawienia akcji, wartość nominalną, serię, numer, rodzaj akcji oraz uprawnienia szczególne przypadające posiadaczowi akcji, wysokość dokonanej wpłaty, pod warunkiem, że jest to akcja imienna, ograniczenia dotyczące rozporządzania akcją, obowiązki wobec spółki wynikające z posiadania akcji na podstawie postanowienia statutu oraz podpis zarządu i pieczęć spółki. Więcej na temat akcji znajdziesz w tym artykule.

Prawa poboru

Prawo poboru umożliwia co najmniej zachowanie przez dotychczasowych akcjonariuszy proporcjonalnego udziału w kapitale akcyjnym danej spółki akcyjnej po nowej emisji jej akcji. Akcjonariusze, którzy nie są zainteresowani kupnem akcji nowej emisji maja prawo zbywać swoje prawa poboru osobom trzecim, chcącym wejść w skład akcjonariatu danej spółki lub zwiększyć w nim swój udział. Prawa poboru mogą być kupowane i sprzedawane za pośrednictwem giełdy, tak samo jak akcje których dotyczą.

Prawa do akcji

Prawo do akcji, czyli PDA to papier wartościowy, który uprawnia do otrzymania, niemających formy dokumentu, akcji nowej emisji spółki publicznej. Uprawnienie to powstaje z chwilą dokonania przydziału tych akcji i wygasa z chwilą zarejestrowania akcji w depozycie papierów wartościowych albo z dniem postanowienia sądu rejestrowego odmawiającego wpisu podwyższenia kapitałowego zakładowego do rejestru przedsiębiorców.

Warranty subskrypcyjne

Warrant subskrypcyjny, inaczej nazywany gwarancja subskrypcyjną to rodzaj bonu subskrypcyjnego, który uprawnia posiadacza papierów wartościowych do zakupu akcji lub obligacji z nowej emisji z dyskontem. Warrant subskrypcyjny funkcjonuje na giełdzie jako papier wartościowy i sprzedawany jest razem z akcjami i obligacjami dając posiadaczowi ograniczone w czasie lub nieograniczone prawo kupna papierów wartościowych po ustalonej cenie lub prawo do subskrypcji przyszłych emisji obligacji tego samego emitenta. Warrant subskrypcyjny może być także sprzedawany osobno, dlatego też wyróżniamy warranty nieodłączane od dokumentu głównego oraz odłączane od dokumentu głównego.

Kwity depozytowe

Kwit depozytowy do papier wartościowy, który jest emitowany przez instytucję finansową, będący przedmiotem obrotu na zagranicznych rynkach kapitałowych. Kwit depozytowy jest dokumentem prawa własności do jednego lub większej ilości papierów wartościowych będących bazą kwitu depozytowego – zwykle są to akcje, jednak czasami zdarzają się także kwity depozytowe oparte o obligacje i inne papiery wartościowe. Kwity depozytowe umożliwiają obecność spółek na zagranicznych rynkach papierów wartościowych.

Obligacje

Obligacja jest papierem wartościowym emitowanym w serii, w którym emitent stwierdza, że jest dłużnikiem obligatariusza, czyli nabywcy obligacji i zobowiązuje się wobec obligatariusza do spełnienia określonego świadczenia, którym zwykle jest wypłata nominalnej kwoty obligacji wraz z ustalonymi odsetkami. Obligacja zaliczana jest do kategorii dłużnych instrumentów finansowych. W odróżnieniu od akcji, obligacje nie dają ich nabywcy praktycznie żadnych uprawnień, takich jak współwłasność, dywidenda, czy prawo do udziału w masie upadłościowej, a także uczestnictwa w walnych zgromadzeniach. Emisja obligacji polega na przekazaniu kapitału spółce przez inwestorów. Obligacje reprezentują prawa majątkowe podzielone na określoną liczbę równych jednostek, co oznacza, że każda obligacja z jednej emisji lub serii daje takie same prawa obligatariuszom.

Listy zastawne

Listy zastawne to dłużne papiery wartościowe, do których emisji w Polsce uprawnione są jedynie banki hipoteczne oraz Banki Gospodarstwa Krajowego, który otrzymał te uprawnienia na początku 2011 roku w celu umożliwienia realizacji programów rządowych dotyczących wspierania rozwoju budownictwa mieszkaniowego. Wszystkie kwestie dotyczące listów zastawnych reguluje odrębna Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 roku o listach zastawnych i bankach hipotecznych. Wyróżnia się dwa rodzaje listów zastawnych – hipoteczne listy zastawne, których podstawą emisji są hipoteki na kredytowanych nieruchomościach oraz publiczne listy zastawne, których podstawą emisji są wierzytelności banku z tytułu kredytów dla sektora publicznego.

Certyfikaty inwestycyjne

Certyfikat inwestycyjny to szczególny rodzaj papieru wartościowego, emitowany wyłącznie przez fundusze inwestycyjne zamknięte prowadzone przez Towarzystwa Funduszy Inwestycyjnych. Certyfikat inwestycyjny może być papierem wartościowym imiennym lub na okaziciela – w wersji na okaziciela może być notowany na giełdzie. Certyfikat jest niepodzielny, może istnieć czasowo i reprezentuje równe prawa majątkowe, podobnie jak obligacje. Fundusz inwestycyjny dokonuje wyceny aktywów, ustalenia wartości aktywów netto oraz wartości aktywów netto przypadających na certyfikat inwestycyjny nie rzadziej niż raz na trzy miesiące, siedem dni przed rozpoczęciem zbywania certyfikatów kolejnej emisji albo w dniu wykupywania certyfikatów. Aktywa funduszu wycenia się według wiarygodnie oszacowanej wartości godziwej poszczególnych składników funduszu, a wartość netto funduszu ustala się pomniejszając wartość aktywów o jego zobowiązania.

Inne zbywalne papiery wartościowe i prawa majątkowe

Pozostałe papiery wartościowe to między innymi inkorporujące prawa majątkowe odpowiadające prawom wynikającym z akcji lub z zaciągnięcia długu, czy inkorporujące uprawnienia do nabycia lub objęcia papierów wartościowych.


EkonomistaEkonomista radzi:

Dobrze jest znać teorię, ale jeszcze lepiej praktyczne funkcjonowanie rynków. Sprawdź, jak wygląda handel na kontraktach CFD. Rachunek demo pozwoli Ci zapoznać się z praktycznymi aspektami, bez ryzykowania swoich środków. Rachunek otworzysz tutaj.


Instrumenty finansowe niebędące papierami wartościowymi

Z racji, że duża część instrumentów finansowych niebędących papierami wartościowymi nie jest notowana na giełdach, a handel nimi odbywa się na rynku nieregulowanym, grupa ta jest zdecydowanie bardziej zróżnicowana i trudniejsza do pogrupowania. Niemniej jednak postaramy się w tym miejscu w skrócie opisać najważniejsze rodzaje instrumentów finansowych niebędących papierami wartościowymi – zarówno te, które możemy spotkać na giełdzie, jak i te, które występują jedynie na rynku międzybankowym lub stanowią odrębne umowy pomiędzy dwoma podmiotami (na przykład kontrakty forward).

Tytuły uczestnictwa w instytucjach zbiorowego inwestowania

Myśląc o tytułach uczestnictwa w instytucjach zbiorowego inwestowania przede wszystkim mamy na uwadze jednostki uczestnictwa w aktywach funduszów inwestycyjnych otwartych lub specjalistycznych funduszów inwestycyjnych otwartych. Jednostka uczestnictwa reprezentuje prawa majątkowe uczestnika funduszu inwestycyjnego. Jednostki uczestnictwa w funduszu muszą być wyceniane nie rzadziej niż raz na siedem dni, a wycena, podobnie jak w przypadku funduszy inwestycyjnych opiera się na wycenie aktywów netto funduszu i podzieleniu ich przez liczbę zarejestrowanych jednostek uczestnictwa.

Opcje

Opcje to wyjątkowy instrument finansowy. „Zwykłe” opcje notowane są na rynku giełdowym. Obok kontraktów terminowych jest to klasyka instrumentów pochodnych, jednak ich konstrukcja jest bardziej skomplikowana. W przypadku, kiedy jesteśmy nabywcą opcji, czyli kupującym, opcje mają dla nas ogromną zaletę – w przeciwieństwie do kontraktów futures czy kontraktów CFD z góry wyznaczają maksymalną stratę jaką można ponieść na danej transakcji. Charakteryzują się więc wysokim współczynnikiem zysku do ryzyka. Istnieją cztery podstawowe sposoby inwestowania w opcje – kupno (nabycie) opcji kupna, sprzedaż (wystawienie) opcji kupna, kupno (nabycie) opcji sprzedaży i sprzedaż (wystawienie) opcji sprzedaży. Ponadto wyróżnia się trzy podstawowe rodzaje opcji: opcję europejską, opcję amerykańską oraz opcje egzotyczne. Podstawowa różnica pomiędzy nimi to czas, w którym opcja ta może zostać wykonana. Opcja europejska może zostać wykonana tylko w jednym, z góry określonym terminie, jest to tak zwany termin wygaśnięcia opcji. Opcja amerykańska może zostać z kolei wykonana w dowolnym terminie przed terminem wygaśnięcia tej opcji. Z kolei opcje egzotyczne są bardzo zróżnicowane pod względem sposobu ich wyceny, czasu rozliczeń, początku „funkcjonowania” czy wygaśnięcia. Opcje zostały szczegółowo omówione we wprowadzeniu do opcji.

Kontrakty futures

Po pierwsze, kontrakt futures to instrument pochodny. Stanowi on umowę zawartą pomiędzy dwiema stronami – sprzedającym, bądź kupującym, a giełdą lub izbą rozliczeniową. W umowie tej, jedna strona transakcji zobowiązuje się do kupna bądź sprzedaży określonego instrumentu bazowego w określonym terminie po określonej czasie, a druga strona, odwrotnie, zobowiązuje się do jego sprzedaży lub kupna. Instrument ten jest instrumentem standaryzowanym, zawieranym na rynku giełdowym przy udziale pośrednika. Zasada jego działania jest prosta – kupujący kontrakt liczy na to, że cena instrumentu bazowego wzrośnie, a sprzedający „obstawia” spadek ceny instrumentu bazowego. Teoretycznie zyski oraz straty wynikające z handlu kontraktami futures są nieograniczone.

Kontrakty forward

Kontrakt forward jest instrumentem pochodnym bardzo podobnym do kontraktu futures. Praktycznie rzecz biorąc jedyna różnica pomiędzy nimi jest taka, że kontrakt forward nie jest instrumentem strukturyzowanym i funkcjonuje on jedynie na rynku over the counter (OTC), czyli na rynku pozagiełdowym. W związku z tym, że kontrakty forward funkcjonują na rynku nieregulowanym i realizowane są bez udziału pośrednika ich ryzyko jest większe – istnieje większe prawdopodobieństwo niewywiązania się z umowy jednej ze stron transakcji. Profil zysku nie różni się niczym od kontraktu futures – wzrost ceny instrumentu bazowego daje zysk posiadaczowi pozycji długiej, a spadek ceny instrumentu bazowego daje zysk posiadaczowi pozycji krótkiej.

Swapy

Wyróżniamy trzy podstawowe swapy – swap walutowy, swap stopy procentowej oraz swap walutowo – procentowy. Zacznijmy jednak od tego czym jest swap. Jest to umowa pomiędzy dwoma podmiotami, która polega na wymianie przyszłych strumieni płatności, czyli innymi słowy „partii” gotówki, które obie strony transakcji postrzegają jako równoważne. Swapy różnią się miedzy sobą, a ich parametry są określane przez strony transakcji w drodze negocjacji.

Swap walutowy to umowa pomiędzy dwoma podmiotami, na podstawie której zobowiązują się one do wymiany między sobą określonej kwoty wraz z należnymi odsetkami w różnych walutach na określony czas po kursie zbliżonym do kursu rynkowego.

W przypadku swapu stopy procentowej nie następuje wymiana gotówki, a jedynie wypłaty odsetek od umownego nominału kontraktu, naliczane według odmiennej stopy procentowej. Z angielskiego umowa taka określana jest jako IRS, czyli interest rate swap. IRS może być uznawany jako seria kontraktów FRA, czyli umowy dotyczącej stóp procentowych obowiązujących dwóch kontrahentów w przypadku przyszłych przepływów pieniężnych pomiędzy nimi.

Trzeci rodzaj swapu, czyli swap walutowo procentowy (CIRS / CCIRS – Cross Currency Interest Rate Swap) to transakcja, która polega na wymianie miedzy dwiema stronami transakcji płatności odsetkowych naliczanych od kwot nominowanych w różnych walutach i obliczanych według różnych stóp procentowych. Więcej o swapach znajdziesz w artykule Rynek stopy procentowej.

Kredytowe instrumenty pochodne

Istnieje wiele rodzajów kredytowych instrumentów pochodnych – my zajmiemy się najbardziej znanym z nich (znanym z powodu jego ścisłego związku z kryzysem z 2008 roku) – czyli swapem ryzyka kredytowego – CDS. Jest to instrument pochodny, który stanowi zabezpieczenie wierzyciela w przypadku niespłacenia zobowiązań przez dłużnika. CDS jest więc umową pomiędzy dwoma podmiotami, w ramach której jedna ze stron transakcji w zamian za uzgodnioną opłatę zgadza się na spłatę długu należnego drugiej stronie transakcji od innego podmiotu – podstawowego dłużnika, w przypadku niewywiązania się tego dłużnika ze swoich zobowiązań.

Kontrakty CFD

Konstrukcja kontraktów na różnicę jest stosunkowo bliska konstrukcji kontraktów futures, jednak mimo wszystko występuje pomiędzy tymi instrumentami kilka dość znaczących różnic. W przypadku kontraktu CFD nie ma określonego terminu zapadalności, a to oznacza, że nie jest wyznaczony konkretny moment wyjścia z otwartej transakcji – w przypadku kontraktów futures termin zapadalności jest ściśle określony. Każda transakcja może zostać zamknięta w dowolnym momencie (oczywiście w godzinach handlu, w zależności od rodzaju kontraktu jest to handel w godzinach sesji giełdowej, na której notowany jest instrument bazowy dla tego kontraktu lub handel trwający 24 godziny na dobę przez 5 dni w tygodniu, tak jak ma to miejsce na rynku Forex). Poza tym kontrakty CFD umożliwiają zawarcie mniejszych transakcji, obrót nimi jest bardzo płynny, a dostęp do rynku można uzyskać praktycznie jednego dnia.

Instrumenty finansowe – podsumowanie

Inwestorzy mają do wyboru ogromy wachlarz instrumentów finansowych – papierów wartościowych, instrumentów pochodnych itp. przeznaczonych zarówno na rynek detaliczny jak i dla podmiotów instytucjonalnych. Przez ostatnie dziesięciolecia rynki finansowe bardzo się rozwinęły – co jest ich zaletą, ale też oderwały od rzeczywistości – co stanowi pewne zagrożenie.

Obecna wartość instrumentów pochodnych przekracza PKB całego świata. Trzeba więc być bardzo ostrożnym, ponieważ historia pokazuje, że po każdej hossie przychodzi głęboki kryzys. W XXI wieku mieliśmy już do czynienia z dwoma, a minęło dopiero 15 lat. Niemniej jednak zarówno papiery wartościowe jak i instrumenty pochodne generują wiele możliwości zarobku i odpowiednio wykorzystywane mogą zapewnić inwestorom przyjemne życie. Trzeba jednak mierzyć siły na zamiary i pod żadnym pozorem nie ryzykować więcej niż jest się w stanie przegrać. Znamy wiele przypadków ludzi, którzy w pogoni za łatwym pieniądzem stracili majątki całego życia, rodziny, a nawet własne życie. Jest to przestroga dla wszystkich, którzy po tym rynku się poruszają.

Przede wszystkim pamiętaj o tym, że im wyższa oczekiwana stopa zwrotu, tym wyższe ryzyko jakie trzeba ponieść – stopa zwrotu wynika w końcu z ponoszonego ryzyka, nie jest przypadkową wartością. A jak szeroki jest wachlarz oczekiwanych stóp zwrotu? Od obligacji dających stopę zwrotu bliską zera procent po opcje, kontrakty CFD i kontrakty futures, na których w skali roku można wygenerować nawet i miliony procent zwrotu. Takie wyniki są jednak niemal niemożliwe do powtórzenia, a ryzyko jakie generuje handel umożliwiający osiągniecie takich rezultatów jest tak ogromne, że wynik można uznać za przypadkowy i w skali rynku statystycznie nieistotny.

To koniec tego artykułu, ale dopiero początek Twojej przygody z rynkami finansowymi. Przed Tobą długa droga, ale lepiej w pierwszej kolejności poćwiczyć. Rachunek demonstracyjny to najlepszy sposób, aby przetestować zdobytą wiedzę w praktyce. Otwórz bezpłatne konto demo z wirtualnymi pieniędzmi już dziś!

OTWIERAM KONTO DEMO

Ekonomista
Doktor nauk ekonomicznych. Posiada dogłębną wiedzę z zakresu makroekonomii, finansów i instrumentów finansowych takich jak akcje, obligacje i instrumenty pochodne. Doskonale rozumie mechanizmy funkcjonowania rynków finansowych i instytucji działających w ich obrębie – giełd, regulatorów i banków centralnych. Praktyk rynkowy – potrafi przełożyć wiedzę teoretyczną na praktyczne aspekty inwestowania i wykorzystać je na realnym rynku.